Imprimir esta página
Lunes, 02 Marzo 2015 16:33

Awichajan chhaqhatapata

Escrito por

Aymara

Awichajan chhaqhatapata

Ukat jayp’u pacharux laqampux wali qinayarantatanwa, kuallakanakajax awichajarux uka qalakayur khumuntawayañani ukat uka jisk’a wawamp utar sarxapxam sasinw sapxatayna. Jupax iyaw ukhamax sarxapxaxaya sataynawa “nayax k’achaxay sarnaqstxa jumanakax atipt’apxitasmaw ukampirus arumt’itaspaw sasinw satayna”.

Wilma Mamami Mita, ingeniería de alimentos, Unibol Jach’a yatiqañ utan yatiqirinakapxiwa

Awichajax Florentina Chiri sutiniwa 1995 maranx jupax 87 maraninwa, nayax 7 maraniraki. Ukapachax phisqha jilanakajamp nayampix awichajampiw Ticani ayllun municipio Jesús de Machaca, provincia Ingavi departamento de La Paz jakasipxayäta. Mamajax jiwxataynawa. Jilïr kullakanakajax Maria, Ilda jupanakax jakäwir yanapt’añatakiw irnqapxirïna. Awichajax nanakat wal llakt’asirïna ukat ch’quqi llamayuñ wali arumkamaw yanapapxirïtu.

Mä urux kullakanakajax ch’quqi llamayuriw sapxäna, tukuyañkamaw jupanakax irnaqanipxäna, ukhamipansti ayllunx nanakax wali qhipartatapxayätwa. María ukat Ilda kullakanakajax phasürut ururürkamax yatiqañ uataruw sarapxirïna ukatx janiw pachanipxirikiti. Awichajax kullkanakajamp mä marn jisk’a sullkajamp kunaw ch’uqi llamayur sarapxiri. Nayamp ukat mayni jilanakajampix utan qhipartapxirïta.

Ukat jayp’u pacharux laqampux wali qinayarantatanwa, kuallakanakajax awichajarux uka qalakayur khumuntawayañani ukat uka jisk’a wawamp utar sarxapxam sasinw sapxatayna. Jupax iyaw ukhamax sarxapxaxaya sataynawa “nayax k’achaxay sarnaqstxa jumanakax atipt’apxitasmaw ukampirus arumt’itaspaw sasinw satayna”.

Ukhamaw utar sarantxapxatayna. Qalakayux laqapuniw saratayna, sullkajax wich’inkhapat katuntasisaw saratayna. Awichajax jay qhipartxatayna ukatx payinuqxataynawa. Jupax wali llakitaw jisk’a sullkajar jikxatxa sasin satayna, ukampirus janiw yaqha thakhir saranukutap amuyaskataynati. Jisk’a sullkajax ni kuns amuyaskataynati jupax jachxataynawa.

Niya kimsaqallqu aruma pacharuw qalakayux sapak utar purnxiri. Nayax wal muspirita ukat ch’uqi khum apaqa sasinw yant’irita, wali jathipuniriwa. Ukat mä pachaw makiptxiri, jalluw walpun purxatxiri. Kullakanakajax yaqha qalakayunakar ch’uqis khumuntataw purinxapxiri, jupanakax awichajampit sullkajampit jiskt’asipxi. Walpun mulljasipxirita ukat jupanakax jank’akiw sullkajampir awichajampir thaqtir jalapxiri.

Nayax utanw qhipartirïta. Jallump thayampix wali asxarayxiritu. Kawkhankapachas kunjamachas sasinw jiskt’asirïta.

Mayni kullakajaw jisk’a sullkajar jachaskir jikxatatayna. Awichajarux pä willjta qhantatkamaw thaqhapxiri. Uka pacharuw kullakanakajamp utan jikxatasxapxirita janiw ch’amakan kamachañs atipxirikxti.

Retrato de mi abuela, obra de Rosmery Mamani.

Retrato de mi abuela, pintura de la artista alteña Rosmery Mamani.

Qhipa alwax wasitampiw thaqhir sarapxiri. Wali jaywa sarapxatayna ukat mä jan uñt’at wila masi ukan awichajar jikxatapxatäna. Kunjams ukch’a jayar purpacha jupax k’achakiw sarnaqiri? Kunapachati tatajax ukham chhaqhatapat yatxan ukhax payiw irpacha sasinw siri; uka payiti thakhin katjktam ukhax jan kunakiw laqa sarasma ukat jan uñt’at chiqawjanak jikxatasismax sasinw siri.

Kunapachati awichajar jiskt’apkt ukat jupax siwa, qalakayump jisk’a sullkamampix laqaw sarxapxi. Jupax jikxata sasinx janiw atxataynati. Ukat mä qulluruw niy puritayna ukat mä utaw uñstitu ukat ukaruw qurpachayasir makhatatayna.

Awichajax janiw thayjayasisax usuntirikiti. Jichhax janiw nanakampixiti, ukampirus kunjamti mulljapxirikitu ukatx amtasipxapuntwa.

Castellano

Mi abuelita se ha perdido

A cierta hora de la tarde y viendo que el cielo se estaba nublando, mis hermanas le dijeron a la viejita que se vuelva llevando un burro con carga y a mi hermanito. Ella estuvo de acuerdo pues, les dijo, “yo camino lento y sólo las voy a retrasar y ya se va a hacer de noche”.

Wilma Mamami Mita, estudiante de agronomía, Unibol

Mi abuelita se llamaba Florentina Chiri y, en 1995, cuando yo tenía 7 años, ella era una mujer de 87. En ese entonces, mis cinco hermanos y yo vivíamos con ella en la comunidad de Ticani, municipio Jesús de Machaca, provincia Ingavi de La Paz. Mi mamá había muerto. María e Ilda, mis hermanas mayores, trabajaban para sostenernos. Mi abuelita tenía pena de nosotros y las ayudaba a escarbar la papa hasta bien tarde en la noche.

Cierto día, mis hermanas se dirigieron al campo para cosechar la papa, dispuestas a trabajar hasta terminar, pues éramos los más retrasados dentro de la comunidad. Como María e Ilda iban al colegio, de lunes a viernes no tenían tiempo. Mi abuelita las acompañó y se llevaron a mi hermano de sólo un año. Yo y mis otros hermanos chicos nos quedamos en la casa.

A cierta hora de la tarde y viendo que el cielo se estaba nublando, mis hermanas le dijeron a la viejita que se vuelva llevando un burro con carga y a mi hermanito. Ella estuvo de acuerdo pues, les dijo, “yo camino lento y sólo las voy a retrasar y ya se va a hacer de noche”.

Fue así que los tres emprendieron el camino a la casa. El burro resultó muy rápido y comenzó a alejarse, mientras mi hermanito se agarró de la cola para seguirlo. Mi abuelita quedó atrás muy pronto y se desubicó. Preocupada por alcanzar al niño, tomó otro camino sin darse cuenta. El chiquito lo mismo, se perdió y comenzó a llorar.

A las ocho de la noche, más o menos, el burro, un animal muy inteligente, llegó a la casa solito. Yo me sorprendí y traté de bajar la carga de papa de su lomo, pero era demasiado pesada para mí. Pasó una hora y comenzó a llover muy fuertemente. Mis hermanas llegaron trayendo más carga en otros burros y preguntaron dónde estaban la abuela y el niño. Nos asustamos todos y ellas salieron a buscarlos corriendo.

Yo me quedé en la casa por si aparecían. La lluvia y un fuerte viento me hacían dar más miedo. Me preguntaba dónde y cómo estarían.

Retrato de mi abuela, pintura de la artista alteña Rosmery Mamani.

"Retrato de mi abuela", pintura de la artista alteña Rosmery Mamani.

Una de mis hermanas encontró al pequeñito llorando en medio de unos cascajos que forman como un cerro. La búsqueda de la abuelita duró hasta las dos de la mañana. A esa hora nos cobijamos en la casa pues no podíamos hacer más en la oscuridad.

Por la mañana, temprano salieron otra vez a buscarla. Recorrieron larga distancia y con sorpresa la encontraron con una familia que la había ayudado sin conocerla. ¿Cómo pudo llegar tan lejos, con sus pasos cortitos y lentos? Según mi papá, cuando se enteró de lo que pasó, fue el payi quien la llevó; se dice que este ser te atrapa en el camino y sin que te des cuenta avanzas con rapidez y apareces en lugares desconocidos o sagrados.

Cuando le preguntamos a mi abuelita, ella nos contó que vio cómo el burro se alejaba con mi hermanito, rápidamente. Ella trató pero no pudo alcanzarlos. Y luego notó que casi volaba y que así llegó a un cerro y vio una casita, donde pidió ayuda.

Mi abuelita no se resfrió ni nada. Ahora no está con nosotros, pero siempre nos acordamos de aquella vez que nos dio un gran susto.

Visto 3581 veces Modificado por última vez en Jueves, 09 Abril 2015 18:22
La Pública

La Pública es un proyecto que busca crear y gestionar espacios para el ejercicio ciudadano a través de redes sociales y fuera de ellas, articulando para ello el periodismo digital y el activismo.

fb htw hyt h

Artículos relacionados (por etiqueta)